Στο περιοδικό Πτήση & Διάστημα Φεβρουαρίου 2012 δημοσιεύτηκε ένα άρθρο μου σχετικά με το περίφημο Παράδοξο του Φέρμι -ήτοι, πού είναι επιτέλους αυτοί οι εξωγήινοι; Το άρθρο τελείωνε με μια φράση η οποία παραπέμπει άμεσα στον τίτλο του κειμένου που θα διαβάσετε εδώ και το οποίο είχε πρωτοδημοσιευτεί στο Ανεξήγητο (τ. 199, Απρίλιος 2005). Αποτελεί μια πολύ λιγότερο συμβατική μορφή του πρόσφατου άρθρου της Πτήσης.
Γιατί στη Σελήνη έχουν θρυμματιστεί όσες πέτρες ήταν γραφτό να θρυμματιστούν; Γιατί το Παράδοξο του Φέρμι είναι ταυτόχρονα ευφυέστατο και βλακώδες; Εν τέλει γιατί οι εξωγήινοι οφείλουν να είναι φτυστοί η αφεντιά μας;
Κατά κανόνα το Αινιγματικό και το Μυστηριώδες βρίσκεται Πολύ Μακριά.
Χρησιμοποίησα πεζοκεφαλαία στην προηγούμενη πρόταση προκειμένου να εντοπίσω τον πυρήνα ενός μεγάλου προβλήματος στην έρευνα και την ενασχόληση με όλα αυτά τα θέματα που ονομάζουμε «παράξενα», «ανεξήγητα», «παραφυσικά».
Ναι, τα Μεγάλα Μυστήρια είναι πάντα Πολύ Μακριά. Στις κορφές των Άνδεων και στα βάθη του Ατλαντικού, στην καρδιά της Σαχάρας ή στις ζούγκλες της Αφρικής. Υπάρχει πάντα μια τάση να τοποθετούμε το Μυστηριώδες κάπου Μακριά –κι αυτό το «μακριά» έχει και μεταφορική εκτός από κυριολεκτική σημασία.
Κατά κανόνα, τα απλούστερα αναπάντητα ερωτήματα είναι και τα αινιγματικότερα. Ίσως επειδή η ίδια η απλότητά τους μας φέρνει αντιμέτωπους με τα άλυτα προβλήματα της ανθρώπινης σκέψης και αντίληψης. Προσέξτε, όχι της ανθρώπινης λογικής γιατί η λογική είναι ένα εργαλείο που «στομώνει» πολύ γρήγορα στην έρευνα του αλλοκοσμικού και του παράξενου. Όχι πως ο ανορθολογισμός είναι η απάντηση –απ’ αυτόν έχουμε σήμερα υπερπροσφορά. Όμως δεν είναι εκεί το θέμα…
Το θέμα είναι ότι υπάρχουν συγκλονιστικά αινίγματα που περνούν απαρατήρητα απλώς επειδή, διατυπωμένα ως ερωτήματα, είναι τόσο απλά που δεν δικαιολογούν το βάθος τους. Να κι ένα τέτοιο αίνιγμα:
«Αν υπήρχαν εξωγήινοι, τότε γιατί δεν βρίσκονται εδώ;»
Το ερώτημα αυτό το διατύπωσε, με τη μορφή αυτή, ο φυσικός Ενρίκο Φέρμι πριν από κάμποσες δεκαετίες. Και όχι, μην πάει το μυαλό σας στα ΑΤΙΑ, τις «εξωγήινες απαγωγές» και τα σχετικά διότι την εποχή που ο Φέρμι διατύπωνε το ερώτημα, το φαινόμενο των ΑΤΙΑ με τα παραφερνάλιά του ήταν εντελώς άγνωστο. Και στο σημείο αυτό ας ξεχάσουμε για λίγο το φαινόμενο των ΑΤΙΑ και των «εξωγήινων επισκεπτών» για να διακρίνουμε το αινιγματικό του ζητήματος.
Εκ πρώτης όψεως, το ερώτημα του Φέρμι φαίνεται ανούσιο. Ωραία, γιατί σώνει και καλά να έχουν φτάσει εδώ οι εξωγήινοι; Γιατί θα πρέπει σώνει και καλά να παρατηρούμε ενδείξεις της δραστηριότητάς τους στη Γη –ή έστω και στο σύμπαν ολόγυρά μας; Τι διάβολο είναι ο Γαλαξίας, το λεκανοπέδιο Αττικής; Ε όχι δα! Έχει διάμετρο τουλάχιστον εκατό χιλιάδες έτη φωτός κι έχει τουλάχιστον διακόσια δισεκατομμύρια αστέρια. Κι υπάρχουν δισεκατομμύρια γαλαξίες μόνο μέσα στο γνωστό σύμπαν. Έχουμε καμία ελπίδα να βρούμε ένα ψύλλο χαμένο σε έναν αχυρώνα; Αφήστε και τις κολοσσιαίες αποστάσεις μεταξύ των άστρων και κατ’ επέκταση των κατοικημένων πλανητών…
Οπότε, τι μας τσαμπουνά αυτός ο Φέρμι; Κοτζάμ επιστήμονας με Νόμπελ, και δεν μπορεί να καταστρώσει έναν λογικό συλλογισμό!
Αμ δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα. Το ερώτημα είναι απλό αλλά δεν είναι καθόλου χαζό. Χαζός είναι εκείνος που το προσπερνά κουνώντας το κεφάλι του ειρωνικά.
Μια αδυσώπητη αναγκαιότητα
Είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς πόσο συγκλονιστικό είναι το ερώτημα εάν δεν έχει «πιάσει το νόημα» πίσω από τα εντυπωσιακά νούμερα που αφορούν τις διαστάσεις του σύμπαντος. Δεν είναι τυχαίο ότι τέτοια νούμερα ονομάζονται ακριβώς «αστρονομικά». Και τα νούμερα δεν αφορούν μόνο το χώρο –δηλαδή τις διαστάσεις των γαλαξιών, τον αριθμό των άστρων, τις αποστάσεις ανάμεσα στα ηλιακά συστήματα κλπ. Αφορούν και το χρόνο. Κι αυτό είναι το κρίσιμο σημείο που δίνει βάθος στο Παράδοξο του Φέρμι.
Σήμερα οι κοσμολόγοι πιστεύουν πως το σύμπαν έχει ηλικία κάπου δεκαπέντε δισεκατομμύρια χρόνια. Το νούμερο αυτό είναι ασύλληπτο –όπως και όλα τα αστρονομικά νούμερα. Δεν μπορεί κανείς να συλλάβει τη σημασία του. Απλώς γράφουμε «15 δις» και ξεμπερδεύουμε (όπως και με τα «δις» των ελλειμμάτων και του δημοσίου χρέους και νομίζουμε ότι ξεμπερδεύουμε).
Κούνια που μας κούναγε. Η καρδιά σας θα χτυπήσει ένα δισεκατομμύριο φορές μέχρι να τα τινάξετε (κι η δικιά μου επίσης, αν αυτό σας παρηγορεί). Εάν λοιπόν περνούσε ένα έτος σε κάθε καρδιακό παλμό, θα χρειαζόσασταν δεκαπέντε ζωές για να καλύψετε ολόκληρη την ηλικία του σύμπαντος! Απλούστατα, 15 δισεκατομμύρια χρόνια είναι ΠΑΡΑ ΠΟΛΥΣ ΚΑΙΡΟΣ.
Επαναλαμβάνω:
ΕΙΝΑΙ ΠΑΡΑ ΠΟΛΥΣ ΚΑΙΡΟΣ.
Δεν μπορώ να δώσω την απαιτούμενη έμφαση στην παραπάνω αλήθεια μέσω του γραπτού λόγου (ακόμα κι αν χρησιμοποιούσα 72άρια bold underlined γράμματα). Ωστόσο αξίζει να καταβάλλετε την προσπάθεια να συνειδητοποιήσετε το βάθος της πρότασης αυτής, διότι αυτό είναι και το κλειδί για να κατανοήσετε γιατί το Παράδοξο του Φέρμι είναι παράδοξο.
Για να σας βοηθήσω λίγο περισσότερο, θα αναφέρω ένα παράδειγμα που αναφέρει και ο γνωστός Βρετανός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Στήβεν Μπάξτερ . Ο Μπάξτερ βρισκόταν στο Χιούστον του Τέξας στο πλαίσιο μιας ερευνητικής επίσκεψης (αυτή κι αν είναι άγνωστη έκφραση στην Ελλάδα – οι σοβαροί συγγραφείς κάνουν σοβαρή και εμπεριστατωμένη επιτόπια έρευνα προτού γράψουν, ακόμα κι αν σκοπεύουν να γράψουν λογοτεχνία).
Στο Χιούστον φυλάσσονται διάφορα εξωγήινα δείγματα. Όχι υδροκέφαλοι νάνοι στη σαλαμούρα, αλλά πιο ρεαλιστικά πράγματα όπως μετεωρίτες και σεληνιακές πέτρες που έφεραν οι αστροναύτες. Ο Μπάξτερ αναρωτήθηκε εάν οι πέτρες θρυμματίζονται στη Σελήνη εξαιτίας της τεράστιας διαφοράς θερμοκρασίας μεταξύ μέρας και νύχτας. Αυτό συμβαίνει και στις ερήμους της Γης, όπου η διαφορά θερμοκρασίας είναι πολύ μικρότερη. Συνεπώς στη Σελήνη το φαινόμενο θα έχει ακόμα μεγαλύτερη έκταση.
Ένας γεωλόγος της NASA του εξήγησε πως ο συλλογισμός του ήταν σωστός αλλά δεν ίσχυε. Απλούστατα, οι πέτρες δεν θρυμματίζονται στη Σελήνη, παρά την τρομερή διακύμανση θερμοκρασίας του ημερονυκτίου.
Παράδοξο έτσι;
Σαφώς και είναι παράδοξο. Υπάρχει όμως εξήγηση. Απλούστατα, η επιφάνεια της Σελήνης είναι απίστευτα γέρικη. Έχει ηλικία μερικών δισεκατομμυρίων ετών. Και η Γη έχει την ίδια ηλικία, ίσως και μεγαλύτερη, αλλά η επιφάνειά της είναι νεαρή επειδή ανακυκλώνεται διαρκώς μέσω της γεωλογικής δραστηριότητας.
Οι πιο οξυδερκείς αναγνώστες θα έπιασαν ήδη αυτό που θέλω να πω. Αυτό που θέλω να πω και που τόσο όμορφα περιγράφει ο Μπάξτερ είναι πως σε ένα τόσο γέρικο περιβάλλον, ό,τι είναι να συμβεί έχει ήδη συμβεί. Έχει περάσει αρκετός χρόνος για να έχουν θρυμματιστεί όλες οι πέτρες στη Σελήνη. Όσες απόμειναν είναι εκείνες που δεν μπορούν να θρυμματιστούν.
Μεταφέρετε λοιπόν το παράδειγμα αυτό σε συμπαντικό επίπεδο. Ή μάλλον ας αφήσουμε τον Μπάξτερ να το μεταφέρει:
«Η τεράστια ηλικία του Γαλαξία και του σύμπαντος είναι αυτό που προσδίδει στο Παράδοξο του Φέρμι τέτοια ισχύ. Το σύμπαν είναι μεγάλο σε ηλικία: κάμποσες φορές γηραιότερο από τη Σελήνη, ίσως εκατό χιλιάδες φορές γηραιότερο από το ανθρώπινο είδος. Ίσως να νομίζετε ότι το σύμπαν είναι τόσο μεγάλο που μπορεί να διαθέτει ζωή, αλλά ζωή που βρίσκεται πολύ μακριά για να τη δούμε. Όμως αυτή η αντίληψη είναι λάθος. Ο παράγοντας ‘ηλικία’ υπερισχύει του παράγοντα ‘μέγεθος’. Έχει περάσει αρκετός χρόνος για να κατακλυστεί το σύμπαν από ζωή όχι μόνο μια φορά, αλλά χιλιάδες φορές.
»Είναι σαν να βρίσκαμε έναν παρθένο σεληνιακό βράχο που δεν είχε ποτέ αγγίξει ο ήλιος, δεν είχε ποτέ υποστεί την διακύμανση της θερμοκρασίας, που δεν είχε ποτέ πληγεί από έναν έστω μικρομετεωρίτη. Απλώς δεν έχει νόημα. Όπως και το Παράδοξο του Φέρμι».
Μια Εκκωφαντική Σιωπή
Η ζωή, τουλάχιστον όπως την ξέρουμε (κι εδώ κρατήστε μια νοερή σημείωση γιατί θα επανέλθουμε δριμύτεροι αργότερα) έχει την τάση να εξαπλώνεται, να προσαρμόζεται και να καταλαμβάνει κάθε γωνία και εσοχή (μεταφορικά μιλώντας). Με βάση την τεράστια ηλικία του σύμπαντος, η ζωή, εφόσον αναπτύχθηκε σε κάποιο πλανήτη (κι υπάρχει απόδειξη γι αυτό, εφόσον υπάρχει η Γη) θα έπρεπε να έχει ήδη κατακλύσει το σύμπαν, να έχει απλωθεί σε κάθε του γωνία. Θα έπρεπε να έχουμε ήδη έρθει σε επαφή με εξωγήινους, θα έπρεπε ήδη να έχουμε πιάσει τα ραδιοσήματά τους, θα έπρεπε ήδη να παρατηρούμε τις δραστηριότητές τους στο διάστημα με τη μία ή την άλλη μορφή.
Και ναι, αφουγκραζόμαστε μπας και πιάσουμε κανένα ραδιοσήμα, σκαρώνουμε θεωρίες, κάνουμε σκέψεις, συλλογισμούς και μετά πάλι ξημεροβραδιαζόμαστε στα ραδιοτηλεσκόπια… Και ποιο το αποτέλεσμα;
Η Μεγάλη Σιωπή.
Και ναι, το Παράδοξο του Φέρμι έχει εξεταστεί από επιστήμονες και συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας –πολλές φορές από άτομα που συνδυάζουν και τις δυο αυτές ιδιότητες. Έχει προταθεί ότι οι πραγματικά εξελιγμένοι πολιτισμοί δεν χρησιμοποιούν ραδιοκύματα. Έχει προταθεί πως από ένα σημείο και μετά, οι πολιτισμοί απομονώνονται εκούσια για άγνωστους λόγους. Έχει προταθεί πως από ένα σημείο και μετά οι πολιτισμοί αυτοκαταστρέφονται για άγνωστους λόγους. Έχει προταθεί πως οι πολιτισμοί καταστρέφονται από πτώσεις μετεωριτών, κομητών, εκρήξεις σουπερνόβα, κι άλλους κοσμικούς κατακλυσμούς, αφού το σύμπαν είναι ένα πολύ επικίνδυνο μέρος. Έχει προταθεί πως δεδομένων των τεραστίων διαστρικών και διαγαλακτικών αποστάσεων, οι πολιτισμοί σβήνουν προτού προλάβουν να γεφυρώσουν το χάσμα…
Έχουν προταθεί πάμπολλες θεωρίες, αλλά όλες τους τρακάρουν πάνω στους παράγοντες «ηλικία» και «μέγεθος» του σύμπαντος. Απλούστατα, υπάρχει τόσος πολύς διαθέσιμος χρόνος και χώρος που αφήνει τεράστιο περιθώριο για «παρεκκλίσεις».
Κι εδώ υπάρχει ακόμα μια συγκλονιστική συνειδητοποίηση.
Αρκεί έστω και μόνο μία εξαίρεση στον κανόνα. Ένας πολιτισμός που δεν θα αυτοκαταστραφεί, ένας πολιτισμός που θα συνεχίσει να χρησιμοποιεί ραδιοκύματα, ένας πολιτισμός που δεν θα απομονωθεί, αλλά θα συνεχίσει να εξαπλώνεται. Μόνο ένας.
Κι επειδή σε κάθε κανόνα υπάρχουν εξαιρέσεις, αυτός ο πολιτισμός θα πρέπει να υπάρχει κάπου μέσα σε ένα απίστευτα κολοσσιαίο σύμπαν. Κι έχουν περάσει τόσα δισεκατομμύρια χρόνια που αρκούν και περισσεύουν για να έχει φτάσει και σε μας, για να είμαστε σε θέση να τον παρατηρήσουμε…
Συνεπώς πούν’ τος;
Το φάντασμα του Φέρμι μας χαμογελά πονηρά, αλλά το Παράδοξό του παραμένει.
Και ωραία, μπορεί οι εξωγήινοι πολιτισμοί να μην διακατέχονται από τη μανία της επέκτασης στο διαστρικό χώρο. Δεν χρειάζεται να είμαστε ανθρωποκεντρικοί.
Είπαμε όμως, αρκεί μία και μόνο εξαίρεση!
Ωραία τότε, κι αν οι εξωγήινοι επισκέφτηκαν τη Γη στο μακρινό γεωλογικό παρελθόν; Δυστυχώς ούτε αυτό ισχύει, διότι σε τέτοια περίπτωση θα έπρεπε να είχαν αφήσει δείγματα της επίσκεψής τους. Όχι τεχνουργήματα και άλλα στοιχεία, αλλά άλλα ουσιαστικότερα ίχνη, όπως τροποποίηση της εξέλιξης. Πέρασαν δυο δις χρόνια προτού η ζωή ξεπεράσει το επίπεδο των μονοκύτταρων οργανισμών. Ακόμα και ένα φτάρνισμα ενός εξωγήινου αστροναύτη θα αρκούσε για να εξαλείψει τη ζωή αυτή. Συνεπώς για 2 τουλάχιστον δισεκατομμύρια χρόνια δεν υπήρχε επίσκεψη.
Και ωραία, μπορεί οι εξωγήινοι να μην ήταν ανθρωπόμορφοι ή να μην ήταν καν βασισμένοι στο DNA. Δεν χρειάζεται να είμαστε ανθρωποκεντρικοί.
Είπαμε όμως, αρκεί μία και μόνο εξαίρεση.
Και σύμφωνοι, μπορεί να είμαστε «σε καραντίνα», όπως πρότειναν διάφοροι συγγραφείς και ερευνητές. Οι εξωγήινοι μπορεί να είναι εκεί έξω αλλά μπορεί να μας έχουν «μαντρωμένους» για άγνωστους λόγους. Κάτι σαν την Πρωταρχική Εντολή του Star Trek…
Είπαμε όμως, αρκεί μία και μόνο εξαίρεση για να ανατραπεί αυτή η «απομόνωση».
Αν κοιτάξουμε πιο πέρα, ισχύει το ίδιο. Και μάλιστα τα πράγματα γίνονται χειρότερα.
Μέσα στα δισεκατομμύρια χρόνια της αποδεκτής ιστορίας του σύμπαντος, ένας πολιτισμός ηλικίας εκατομμυρίων ετών (ίσως και δισεκατομμυρίων) θα είχε δυνατότητα μετάπλασης άστρων και γαλαξιών. Δυνατότητα αλλαγής των φυσικών σταθερών, τροποποίησης του ίδιου του χρόνου. Όμως ούτε στο Ηλιακό μας Σύστημα, ούτε στο Γαλαξία μας, ούτε στους μακρινούς γαλαξίες διακρίνονται ίχνη τέτοιας κοσμικής τροποποίησης, ίχνη που να φανερώνουν ότι κάποιος ασύλληπτος πολιτισμός «έπαιξε» με άστρα και νεφελώματα, με την ίδια τη δομή του χωροχρόνου.
Όλα μοιάζουν να είναι άδεια, κενά, νεκρά, χωρίς ζωή.
Ζωή όπως την ξέρουμε, είπαμε.
Η επιστημονική μας κοσμοθεωρία βασίζεται σε ορισμένες θεμελιώδεις φιλοσοφικές αρχές. Πιστεύουμε πως η φύση είναι ομοιογενής. Πιστεύουμε πως οι νόμοι και οι διαδικασίες που λειτουργούν θα πρέπει να λειτουργούν και οπουδήποτε αλλού. Πιστεύουμε στην «αρχή της αφθονίας» -δηλ. εάν κάτι είναι εφικτό στη φύση, τότε θα συμβεί. Πιστεύουμε στην «κοπερνίκεια αρχή» ή Αρχή της Ασημαντότητας -ότι δηλαδή δεν κατέχουμε κάποια ιδιαίτερη θέση ούτε στο χώρο, ούτε και στο χρόνο. Ούτε ο πλανήτης μας είναι κάτι το ιδιαίτερο, ούτε ο Γαλαξίας μας, ούτε η εποχή που ζούμε.
Όμως η Μεγάλη Σιωπή έρχεται σε καταφανή αντίθεση με τις δυο αυτές αρχές. Εφόσον η ζωή είναι εφικτή (την βλέπουμε γύρω μας), τότε πού είναι οι εξωγήινοι;
Συνοψίζω: εν ολίγοις, οι εξωγήινοι οφείλουν να υπάρχουν επειδή πιστεύουμε πως η ζωή αναπτύσσεται παντού. Κάποιοι απ’ αυτούς θα έπρεπε να έχουν γεφυρώσει τις αβύσσους ανάμεσα στα άστρα μέχρι τώρα. Θα έπρεπε να τους βλέπαμε ή να τους ακούγαμε. Θα έπρεπε να είχαμε βρει ίχνη τους στη γεωλογική ιστορία του πλανήτη. Θα έπρεπε να διακρίναμε ίχνη τους στους μακρινούς γαλαξίες.
Τίποτα απ’ αυτά δεν ισχύει. Κάτι φαίνεται να πηγαίνει στραβά, πολύ στραβά…
Τα αόρατα πλοία του Τζέημς Κουκ
Μια απάντηση στο ερώτημα θα μπορούσε να είναι η λεγόμενη Ανθρωπική Αρχή. Αναφέρομαι αναλυτικά στο βιβλίο μου Το Άγγιγμα του Μίδα. Το θέμα είναι εξαιρετικά περίπλοκο και αγγίζει πολλούς διαφορετικούς χώρους πραγματικότητας –γι αυτό και δυσκολεύτηκα αφάνταστα να γράψω αυτό το βιβλίο. Όμως στην απλούστερη εκδοχή της, η Ανθρωπική Αρχή είναι η αντίληψη ότι κατά κάποιο τρόπο το σύμπαν μοιάζει να είναι πλασμένο με τέτοιο τρόπο ώστε εμείς να βρισκόμαστε εδώ που βρισκόμαστε, τη συγκεκριμένη εποχή που βρισκόμαστε…
Κάτι τέτοιο είναι εκ πρώτης όψεως παράλογο και μοιάζει να αποτελεί θεολογία καμουφλαρισμένη με επιστημονικό ένδυμα. Πολλοί μάλιστα κατηγόρησαν με τον τρόπο αυτό τους υπέρμαχους της Ανθρωπικής Αρχής. Άλλοι είπαν πως η Ανθρωπική Αρχή είναι απλώς ανθρωποκεντρισμός-γεωκεντρισμός προσαρμοσμένος στη σύγχρονη εποχή. Άλλοι είπαν πως αποτελεί ενστικτώδη αντίδραση στον αβυσσαλέο τρόμο που προκαλεί η συνειδητοποίηση ότι ισχύει η Αρχή της Ασημαντότητας: πως ούτε ο πλανήτης μας, ούτε εμείς κατέχουμε κάποια προνομιούχα θέση στο σύμπαν.
Η μοναδική θεωρία που μπορεί να ερμηνεύσει το Παράδοξο του Φέρμι είναι η Ανθρωπική Αρχή. Όμως η Ανθρωπική Αρχή είναι ακόμα εξωφρενικότερη. Εκτός αν δεχτούμε την ύπαρξη ενός Ανώτερου Νου (βλ. Θεός) που έφτιαξε όλα αυτά τα τρισεκατομμύρια άστρα και γαλαξίες για την πάρτη μας, το Παράδοξο του Φέρμι παραμένει. Πού είναι οι εξωγήινοι;
Λοιπόν, για να πούμε την αλήθεια, το παράδοξο του Φέρμι είναι ίσως ένα από τα εξυπνότερα ερωτήματα στην ιστορία της επιστήμης. Είναι όμως και ένα από τα βλακωδέστερα.
Γιατί όμως;
Ας πάρουμε τα πράγματα από μια άλλη οπτική γωνία.
Μέχρι στιγμής μιλούσαμε για το ότι δεν έχουμε καταφέρει να δούμε, να ακούσουμε, να ανιχνεύσουμε τους εξωγήινους ή να δούμε και να καταγράψουμε τα έργα τους, τα δημιουργήματά τους. Όμως εδώ ακριβώς υπάρχει μια μεγάλη παγίδα.
Τείνουμε να θεωρούμε τα μάτια μας ως μικρές κάμερες, τα αυτιά μας σαν μικρόφωνα. Όμως δεν είναι έτσι. Η αισθητηριακή πληροφόρηση σπάζει σε κομμάτια τα οποία αποθηκεύονται στον εγκέφαλο. Κι αυτά τα κομμάτια ανασύρονται, συναρμολογούνται και ξαναπαίζονται. Το θέμα είναι τεράστιο και περίπλοκο αλλά μπορούμε να το εκφράσουμε συνοπτικά ως εξής:
Ο εγκέφαλος δεν καταγράφει συγκεκριμένα συμβάντα. Απλώς δημιουργεί και αναδημιουργεί την εικόνα του κόσμου. Και αυτή η αναδημιουργία διαμορφώνεται από την προκατάληψή μας σχετικά με το πώς ο εγκέφαλος φαντάζεται ή πιστεύει πως οφείλουν να είναι τα πράγματα εκεί έξω.
Έχω πει, λέω και ξαναλέω πως ο μεγαλύτερος απατεώνας του σύμπαντος είναι ο ίδιος μας ο εαυτός. Κι αυτό έχει και βιολογική-ψυχολογική βάση. Γεννιόμαστε με συγκεκριμένα μοτίβα, συγκεκριμένα αντανακλαστικά στην αντίληψη. Τα παιδάκια ας πούμε, εντυπωσιάζονται πάντα με ταχυδακτυλουργικά κόλπα με τα οποία «εξαφανίζονται» νομίσματα. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι γεννιόμαστε με μια βαθιά εντυπωμένη ιδέα: ότι τα αντικείμενα δεν εξαφανίζονται στα καλά καθούμενα. Και βεβαίως υπάρχουν πάμπολλες τέτοιες ιδέες, τέτοια αντανακλαστικά, τόσο βαθιά εντυπωμένα, ή και βαθύτερα.
Οπότε;
Οπότε καταλήγουμε στο συγκλονιστικό συμπέρασμα. Εάν δεν είμαστε προγραμματισμένοι να δούμε κάτι, τότε απλούστατα δεν το βλέπουμε!
Λέγεται πως ο Βρετανός θαλασσοπόρος και εξερευνητής Τζέημς Κουκ συνάντησε ιθαγενείς σε νησιά του Ειρηνικού, οι οποίοι δεν μπορούσαν να δουν τα πλοία του ώσπου το πλήρωμα κατέβασε τις βάρκες και αποβιβάστηκε. Οι ιθαγενείς δεν είχαν δει ουδέποτε τόσο μεγάλα κατασκευάσματα κι απλώς δεν διέθεταν τον απαραίτητο μηχανισμό της αντίληψης για κάτι τέτοιο. Ήξεραν να βλέπουν μόνο πιρόγες και σχεδίες. Συνεπώς δεν διάκριναν τα μεγάλα πλοία… Συνεπώς τα πλοία γι αυτούς ήταν ανύπαρκτα…
Για σκεφτείτε το λίγο αυτό.
Α, είδατε λοιπόν που υπάρχει λύση στο πρόβλημα; Αρκεί να δει κανείς το πρόβλημα από μια άλλη οπτική γωνία. Αρκεί να ξεκολλήσει κανείς από τις καθιερωμένες αντιλήψεις και παραδοχές. Όχι πως είναι εύκολο κάτι τέτοιο. Αλλά μόνο έτσι διευρύνεται ο Ορίζοντας Συμβάντων. Είναι αυτό που ο φίλος Γιώργος Μπαλάνος ονομάζει «Άλλα Μάτια». Τώρα, το πώς αποκτά κανείς αυτά τα άλλα μάτια… Χμμ… Πάντως όχι με μεταμόσχευση.
Η Σταφυλοκκοκική Αρχή
Λοιπόν, έχω διαβάσει αρκετές εκατοντάδες βιβλία επιστημονικής φαντασίας με θέμα «εξωγήινους», κι έχω γράψει κι εγώ μερικά τέτοια βιβλία και πολλά άρθρα. Όμως κανείς από μας τους συγγραφείς δεν κατάφερε να πιάσει το νόημα. Ακόμα κι εμείς οι ευφάνταστοι συγγραφείς, όταν οραματιζόμαστε «εξωγήινη ζωή», οραματιζόμαστε ζωή όπως την ξέρουμε –με μικρές παραλλαγές. Ναι, έτσι είναι. Ακόμα κι αν οι «εξωγήινοί» μας είναι πλάσματα από πυρίτιο αντί άνθρακα, ακόμα κι αν είναι σφαίρες από καθαρή ενέργεια, είναι βασικά καρικατούρες ανθρώπων. Το ίδιο κι οι πολιτισμοί τους. Αυτό είναι φυσιολογικό. Απλώς είμαστε άνθρωποι και απευθυνόμαστε σε ανθρώπους. Συνεπώς οι «εξωγήινοί» μας θα είναι ανθρωποκεντρικοί. Το αν είναι αληθοφανείς ή όχι είναι εντελώς διαφορετικό άλλο θέμα.
Βέβαια παρηγοριέμαι ως συγγραφέας γιατί βλέπω ότι άλλοι τα κατάφεραν χειρότερα. Οι εξωβιολόγοι ας πούμε. Αυτοί είναι επιστήμονες που μοιάζουν με υπουργούς άνευ χαρτοφυλακίου –δεν έχουν χειροπιαστό αντικείμενο μελέτης, γιατί το αντικείμενο μελέτης τους είναι η εξωγήινη ζωή, η οποία δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμα. Με το δίκιο τους λένε οι άνθρωποι: μπορούμε να μιλάμε μόνο για εξωγήινη «ζωή όπως την ξέρουμε» επειδή δεν μπορούμε να αντιληφθούμε την εξωγήινη «ζωή όπως δεν την ξέρουμε». Και μετά πέφτουν βεβαίως στην παγίδα και αρχίζουν τις γενικεύσεις, τις εξισώσεις Ντρέικ, τις πιθανότητες ύπαρξης πολιτισμών στο Γαλαξία (παρόμοιους με το δικό μας βέβαια). Κι αρχίζουν να στέλνουν «μηνύματα» προς άλλους πολιτισμούς και να αφουγκράζονται στους δέκτες τους μπας και απαντήσει κανείς. Και καθώς αφουγκράζονται, ονειροπολούν την ώρα και τη στιγμή που θα ανοίξουν οι ουρανοί και οι Εξωγήινοι Λυτρωτές θα κατέβουν μετά βαΐων και κλάδων, με σεραφείμ και χερουβείμ να πετάνε ολόγυρά τους ψάλλοντας, θα μας βγάλουν κάρτα μέλους στην Γαλαξιακή Ένωση, θα μας γλιτώσουν από τον πόλεμο, την πείνα, την αρρώστια και τη δυστυχία. Αλίμονο όμως, καμία απάντηση. Κι επειδή δεν ακούν καμία απάντηση, προβληματίζονται –και ξανά προς τη δόξα τραβούν. Σκαρώνουν νέες θεωρίες που «ερμηνεύουν» την ανυπαρξία απάντησης από τους εξωγήινους και στέλνουν κι άλλα σήματα. Και αφουγκράζονται ξανά περιμένοντας τη Δευτέρα Παρουσία, εεε, την Επαφή ήθελα να πω.
Ύστερα κατηγορούν τους υπέρμαχους της Ανθρωπικής Αρχής για ανθρωποκεντρισμό και «καμουφλαρισμένη θεολογία»!
Πάντα έτρεφα βαθιές επιφυλάξεις προς όλους εκείνους τους επιστήμονες που με το μειλίχιο χαμόγελο του ιεραπόστολου, ευαγγελίζονται την Εξωγήινη Επαφή. Μου θυμίζουν παπάδες αλλά αντί για ράσα φοράνε εργαστηριακές μπλούζες. Παριστάνουν τους έξυπνους και τους απροκατάληπτους, αλλά η συμπεριφορά τους είναι ίδια με εκείνη του μεθυσμένου που έψαχνε το πορτοφόλι του κάτω από ένα στύλο της ΔΕΗ. Δεν το είχε χάσει εκεί, αλλά αφού εκεί είχε φως, τι θέλατε να κάνει ο άνθρωπος;
Στο κάτω κάτω, αυτός ήταν και μεθυσμένος…
Κι οι εξωβιολόγοι διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους για την Ανθρωπική Αρχή. Κι ύστερα πάνε και στήνονται στα ραδιοτηλεσκόπια του Αρεσίμπο και του VLA και αναρωτιούνται σαν τον Φέρμι: «Πού βρίσκονται επιτέλους οι εξωγήινοι;».
Το βέβαιο είναι πως όταν βρεθεί τελικά «ζωή όπως την ξέρουμε» θα είναι ακριβώς αυτό: όπως την ξέρουμε. Κι επειδή η ζωή όπως την ξέρουμε –κι ακόμα περισσότερο η νοήμων ζωή όπως την ξέρουμε και ο πολιτισμός όπως τον ξέρουμε- είναι κάτι εξαιρετικά σπάνιο, απίστευτα σπάνιο, εξωφρενικά σπάνιο, έχουμε και την Ανθρωπική Αρχή. Το Σύμπαν είναι ουσιαστικά άδειο από ζωή όπως την ξέρουμε, από πολιτισμό όπως τον ξέρουμε.
Ε λοιπόν ξεκολλήστε επιτέλους από τις λέξεις «ζωή» και «νοημοσύνη», τις ισχυρότατες δίνες που σας παρασύρουν και σας καθηλώνουν σε συγκεκριμένα μοτίβα σκέψης (και διαμόρφωσης της πραγματικότητας). Άραγε σε ένα χωράφι φυτρώνουν μόνο στάχυα; Δεν φυτρώνουν και ραδίκια και μανιτάρια; Άραγε μόνο ένα χωράφι υπάρχει στον πλανήτη; Άραγε μόνο δημητριακά καλλιεργούνται; Άραγε δεν υπάρχουν άλλα φυτά; Οπωροφόρα δέντρα;. Πόες και βρύα; Πελώριες σεκόγιες και σημύδες; Ανθοφόρα φυτά και μανιτάρια; Φύκια; Άραγε δεν υπάρχει μια απέραντη ποικιλία;
Κι ακόμα περισσότερο, το φυτικό βασίλειο είναι ένα μόνο βασίλειο. Άραγε δεν υπάρχει το ζωικό βασίλειο με την απίστευτη ποικιλομορφία του; Άραγε δεν υπάρχουν οι μικροοργανισμοί –οι μύκητες, τα παράσιτα, τα μικρόβια, οι ιοί, τα prions;
Και ξεμυτίζει ένας Σταφυλόκοκκος Χρυσίζων και στοχάζεται και διατυπώνει την περίφημη Σταφυλοκοκκική Αρχή: το σύμπαν είναι ειδικά πλασμένο για τους σταφυλόκοκκους και για κανέναν άλλο. Το σύμπαν που αντιλαμβάνεται (και πλάθει) ο σταφυλόκοκκος βέβαια. Κι ο Σταφυλόκοκκος θα αναρωτιέται σαν τον Φέρμι «πού κρύβονται οι εξωγήινοι»; Ούτε αντιλαμβάνεται τις άλλες μορφές ζωής, αλλά ούτε και υπάρχει περίπτωση να τις αντιληφθεί ποτέ.
Το παράδειγμα μπορεί να είναι παραπλανητικό, γιατί παραπέμπει σε διαφορετικές μορφές ζωής –φυτικές, ζωικές και μικροοργανισμικές. Όμως φανταστείτε ότι όπως έχουμε διαφορετικές μορφές ζωής, έτσι μπορούμε να έχουμε και καταστάσεις ριζικά διαφορετικές τόσο από τη «έμψυχη» όσο και την «άψυχη» ύλη. Όχι ενδιάμεσες αλλά διαφορετικές. Μια απειρία τέτοιων καταστάσεων.
Ναι, όλα είναι ζήτημα Ορίζοντα Συμβάντων. Από ένα σημείο και μετά οι φράσεις και οι λέξεις χάνουν το νόημά τους, καταντούν κενές περιεχομένου.
Ανθρωπική Αρχή…
Παράδοξο του Φέρμι…
Εξωγήινοι…
ΑΤΙΑ…
Ναι, πλάθουμε πραγματικότητες αλλά μετά παγιδευόμαστε απ’ αυτές. Και στην διαδικασία διαμόρφωσης, αιτιότητα, χωροχρόνος, ύλη και ενέργεια, ζωή και μη ζωή, είναι απλές συμβάσεις που επιλέξαμε και μεταμορφώσαμε σε δίνες οι οποίες μας καθήλωσαν σε ένα τρόπο σκέψης (και δημιουργίας) με διαφορετικές βαθμίδες παγώματος. Όμως έτσι όπως πλάσαμε πραγματικότητες, έτσι μπορούμε και να τις ξε-πλάσουμε…
Ή περίπου έτσι…
Θανάσης Βέμπος